روی خط کتاب آزادی معنوی؟80

عبادت قرار می‏دهد چون غیر از این ممکن نیست .
مثالی عرض می‏کنم : شما در کجای دنیا و در چه مکتبی از مکاتب دنیا
سراغ دارید که مجرم با پای خودش برای مجازات بیاید ؟ همیشه کار مجرم‏
اینست که از مجازات فرار می‏کند . تنها قدرتی که مجرم را با پای خودش و
به اختیار و اراده خودش بسوی مجازات می‏کشاند ، قدرت ایمان است ، غیر
ازاین چیز دیگری نیست . ما وقتی به صدر اسلام نگاه می‏کنیم ، نمونه‏های‏
زیادی در این مورد می‏بینیم . البته اینکه می‏گویم در صدر اسلام ، نه اینکه‏
در غیر صدر اسلام نمونه نداریم ، خیر در غیر صدر اسلام هم به هر اندازه که‏
ایمان بوده نمونه‏اش هم هست . اسلام برای مجرم مجازات معین کرده است ،
مثلا برای شرابخوار و زناکار و دزد مجازات معین کرده است . از طرف دیگر
در اسلام اصلی هست و آن اینکه : « الحدود تدرا بالشبهات » یعنی حدود با
اندک شبهه‏ای دفع می‏شود . اسلام هرگز قاضی و حاکم را مکلف نمی‏کند که برود
تجسس و تحقیق بکند تامجرم را پیدا کند ، بلکه در دل مجرم نیروئی می‏گذارد
که خودش برای مجازات بیاید . در زمان پیامبر اکرم و در زمان
امیرالمؤمنین چه بسیار اتفاق افتاده است که کسی خودش آمده حضور پیغمبر
یا امام وگفته است : یا رسول الله ! ( یا امیرالمؤمنین ! ) من فلان جرم‏
رامرتکب شده‏ام ، مرا مجازات کن ، من آلوده هستم مرا پاک کن .
شخصی آمد خدمت رسول اکرم و گفت : یا رسول الله ! من زنا کرده‏ام ، مرا
مجازات کن . چون در اینجور مسائل آن شخص چهار بار باید اقرار بکند ویک‏
بار کافی نیست ، پیغمبر می‏فرماید : « لعلک قبلت »

82

روی خط کتاب آزادی معنوی؟71

کند و سود را ببرد و یا باید راست بگوید ، امانت بورزد و از سود صرف‏
نظر کند . اینجاست که می‏بینیم بشر که دم از اخلاق و عدالت می‏زند پای عمل‏
که می‏رسد ضد اخلاقف و ضد عدالت عمل میکند . ن چیزی که پشتوانه اخلاق و
عدالت است و اگر در انسان وجود پیدا کند انسان به سهولت راه اخلاق و
عدالت را در پیش می‏گیرد و سود را کنار می‏زند تنها ایمان است . چه‏
ایمانی ؟ ایمان به خود عدالت و ایمان به خود اخلاق . چه وقت انسان به‏
عدالت بعنوان یک امر مقدس و به اخلاق به عنوان یک امر مقدس ایمان‏
پیدا می‏کند ؟ آنوقت که به اصل و اساس تقدس یعنی خدا ، ایمان داشته‏
باشد . لهذا بشر عملا بان اندازه به عدالت پایبند است که به خدامعتقد
است ، آن اندازه عملا به اخلاق پایبند است که بخدا ایمان دارد . مشکل عصر
ما همین است . خیال می‏کردند که علم کافی است ، اگر ما عدالت و اخلاق را
بشناسیم و به آنها عالم باشیم کافی است برای اینکه اخلاقی و عادل باشیم ،
ولی عمل نشان داد که اگر علم منفک از ایمان بشود نه تنها برای اخلاق‏
وعدالت مفید نیست ، بلکه مضر هم هست . مصداق قول سنائی می‏شود که : "

چو دزدی با چراغ آید

گزیده‏تر برد کالا

" .
اما اگر ایمان پیدا شد ، اخلاق و عدالت پا بر جا می‏شود . اخلاق و عدالت‏
بدون ایمان مذهبی مثل نشر اسکناس بدون پشتوانه است . ایمان مذهبی که‏
آمد ، اخلاق و عدالت هم می‏آید . آنوقت ما می‏بینیم دراسلام مسئله پرستش‏
خدا بصورت یک امر مجزا از اخلاق و عبادت قرار داده نشده است . یعنی‏
عبادت را که اسلام دستور می‏دهد ، چاشنی آنرا اخلاق و عدالت قرار می‏دهد ،
یا بگوئیم عدالت و اخلاق را که طرح می‏کند چاشنی آنرا

81

80

روی خط کتاب آزادی معنوی-70

واقعی بشر . چیزی که خود مظهر تکامل بشر و خود هدف و غایت است لزومی‏
ندارد که مقدمه و وسیله چیز دیگر باشد . ولی در عین حال عبادات ، گذشته‏
ازاین اصالت مقدمه چیز دیگر هم هستند ، یعنی همان طور که عرض کردم خود
برنامه تربیتی اسلامند . به این معنی که اسلام که می‏خواهد افراد را چه از
نظر اخلاقی و چه از نظر اجتماعی تربیت بکند ، یکی ازوسائلی که برای این‏
کار اتخاذ کرده و از قضا این وسیله از هر وسیله دیگری در اخلاق وروح بشر
مؤثرتر و نافذتر است ، عبادت می‏باشد . حالا چگونه است ، این مطلب را
توضیح می‏دهم .
محور مسائل اخلاقی ، خود را فراموش کردن واز خود گذشتن و از منافع خود
صرف نظر کردن است . همانطور که در سلامت بدن یک اصل هست که بمنزله‏
مبدأ و منشأ همه خوبیهاست و آن مساله " حمیه " یعنی ترک پر خوری است‏
، در اخلاق هم یک مسئله وجود دارد که اس اساس همه مسائل اخلاقی است و
آن رهائی از خودی و رها کردن وترک " منیت " است .
در مسائل اجتماعی آن اصلی که مادر همه اصلهاست ، عدالت است . عدالت‏
یعنی رعایت حقوق افراد دیگر . مشکلی که بشر ، هم در اخلاق دارد و هم در
اجتماع ، از جنبه اجرائی اینهاست . یعنی هیچکس نیست که اخلاق را نشناسد
و یا نداند که عدالت تا چه اندازه ضرورت دارد . مشکل کار در مرحله‏
اجراست . آن وقتی که انسان می‏خواهد یک‏اصل اخلاقی را رعایت کند می‏بیند
منافعش در یک طرف قرار گرفته و اخلاق در طر دیگر . می‏بیند راستگوئی در
یک طرف قرار گرفته و منفعت و سود در طرف دیگر . یا باید دروغ بگوید ،
خیانت

80

روی خط کتاب آزادی معنوی؟68

گفتار چهارم عبادت و دعا 2

این سخنرانی در 3 آبان 1349 شمسی مطابق 24 رمضان 1390 قمری در حسینیه‏
ارشاد ایراد شده است

بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله رب العالمین باری الخلائق اجمعین والصلوش والسلام علی عبدالله‏
و رسوله و حبیبه و صفیه ، و حافظ سره و مبلغ رسالاته سیدنا ونبینا و مولانا
ابی القاسم محمد ( ص ) و علی آله الطیبین الطاهرین المعصومین اعوذبالله‏
من الشیطان الرجیم :
« ان الصلوش تنهی عن الفحشاء و المنکر و لذکر الله اکبر » ( 1 ) .
در اسلام ، عبادات گذشته ازاصالتی که دارند جزء برنامه تربیتی آن هستند
. توضیح اینکه اصالت داشتن عبادت به معنی اینست که قطع نظر از هر جهتی‏
، قطع نظر از مسائل زندگی بشر ، عبادت خودش جزء اهداف خلقت است .
« و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون »( 2 ) .

پاورقی :
1 - سوره عنکبوت ، آیه . 44
2 - سوره الذاریات ، آیه . 56

79

روی خط کتاب آزادی معنوی-67

اخیرا پیدا شده‏اند باشیم که اسلام را فقط به تعلیمات اجتماعیش بشناسیم و
به عبادت استخفاف کنیم ، عبادت را تحقیر کنیم . انشاء الله فرداشب که‏
دنباله این بحث را عرض می‏کنم ، راجع به ارزش عبادت ازنظر سایر وظائف‏
اسلامی بحث می‏کنم که عبادت گذشته از اینکه خودش یک رکن و مرکب تقرب‏
به پروردگار است و گذشته از اینکه « اقم الصلوش لذکری »( 1 ) ، نماز
برای یاد خدا بودن و نزدیک شدن به اوست و نزدیک شدن به خدا به هدف‏
دیگری ماوراء خود نیاز ندارد ، گذشته از همه اینها اگر ما عبادت را
تحقیر بکنیم ، ازسایر وظائف هم می‏مانیم . عبادت قوه مجریه و ضامن اجرای‏
سایر دستورات اسلامی است . در همین جا عرایض خودم را خاتمه می‏دهم .
خدایا ! تو را قسم می‏دهم بحق عابدان در گاهت ، بحق آن صاحبان قرآن ،
مناجاتگران پاک و خالص خودت ، ما را اهل عبادت واقعی قرار بده .
خدایا ! ما را به جامعیت دیناسلام آشنا کن ، و ما رامسلمانی جامع گردان‏
. خدایا ! توفیق خلوص نیت به همه ماکرامت کن . خدایا ! در این شبهای‏
عزیز گناهان ما راببخش و بیامرز ، اموات همه ما را ببخش و بیامرز .
رحم الله من قرا الفاتحة مع الصوات .

پاورقی :
1 - سوره طه ، آیه . 14

روی خط کتاب آزادی معنوی؟65

در آن است . وضوئی که اینقدر با خواست و خواهش و توجه توأم باشد ،
یکجور قبول می‏شود و وضوئی که ما می‏گیریم جور دیگر . پس نماز را نباید
استخفاف کرد ، نباید سبک شمرد ، نباید انسان کوشش بکند که در نماز فقط
به واجباتش قناعت بکند و بگوید خوب ، برویم ببینیم فتوای مرجع تقلید
چیست ؟ آیا می‏گوید سه تا سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله‏
اکبر باید گفت یا یکی هم کافی است ؟ خوب مجتهد باید فتوایش را بگوید
. مجتهد می‏گوید یکی هم کافی است ، احتیاط مستحبی این است که سه تا گفته‏
شود . دیگر ما نباید بگوئیم حالا که گفته‏اند یکی کافی است ما هم یکی‏
بیشتر نمی‏خوانیم . این فراز از نماز است . ما باید طوری باشیم که وقتی‏
هم که مجتهد بما می‏گوید یکی واجب است و دو تای دیگر مستحب ، بگوئیم ما
مغتنم می‏شماریم و آن دو تای دیگر را هم می‏گوئیم .
روزه را هم نباید استخفاف کرد ، سبک شمرد . بعضی روزه را به شکلی‏
می‏گیرند ( حالا این شوخی است که من می‏کنم ) که العیاذ بالله اگر من بجای‏
خدا بودم اصلا روزه اینها را قبول نمی‏کردم . من افرادی را سراغ دارم که‏
اینها در ماه رمضان شب تا صبح را نمی‏خوابند ، اما نه برای اینکه عبادت‏
کنند ، بلکه برای اینکه مدت خوابشان پر نشود . تا صبح هی چای می‏خورند و
سیگار می‏کشند . اول طلوع صبح که شد نمازشان را می‏خوانند ومی‏خوابند ، چنان‏
بیدار می‏شوند که نماز ظهر و عصر با عجله بخوانند و بعد بنشینند سر سفره‏
افطار . آخر این چه روزه‏ای شد ؟ ! آدم شب تا صبح را نخوابد برای اینکه‏
در حال روزه حتما خواب باشد و رنج روزه را احساس نکند . آیا این‏
استخفاف

74

روی خط کتاب آزادی معنوی-63

داشته باشید ، تسبیحی برای ذکر گفتن داشته باشید ، وقتی که وضو می‏گیرید
اینقدر با عجله و شتاب نباشد . ما ادعا می‏کنیم که شیعه علی هستیم ، شیعه‏
علی که با اسم نمی‏شود برادر ! آن کسی که وضوی علی را شرح داده است‏
می‏گیود : علی بن ابیطالب آمد وضو بگیرد . تا دست به آب برد ( آن‏
استحباب اولی که انسان دستش را می‏شوید ) گفت : « بسم الله و بالله ،
اللهم اجعلنی من التوابین و اجعلنی من المتطهرین » بنام تو و به تو ،
خدایا مرا از توبه کاران قرار بده ، مرا از پاکیزگان قرار بده .
در دوشب گذشته راجع به توبه بحث کردم و گفتم توبه یعنی پاکیزه کردن‏
خود . علی ( ع ) وقتی سراغ آب می‏رود ، چون آب رمز طهارت است به یاد
توبه می‏افتد . دستش را که تمیز می‏کند به یاد پاکیزه کردن روح خودش‏
می‏افتد . به ما می‏گوید وقتی با این آب ، با این طهور ، با این ماده‏ای که‏
خدا آنرا وسیله پاکیزگی قرار داده اس مواجه می‏شوی . وقتی سراغ این ماده‏
می‏روی ، چشمت به آن می‏افتد و دستت راب ا آن می‏شوئی و پاکیزه می‏کنی ،
بفهم که یک پاکیزگی دیگری هم هست و یک آب دیگری هم هست که آن‏
پاکیزگی ، پاکیزگی روح است و آن آب ، آب توبه است . می‏گوید علی ( ع )
دستهایش را که شست ، روی صورتش آب ریخت و گفت « اللهم بیض وجهی‏
یوم تسود فیه الوجوه و لا تسود وجهی یوم تبیض فیه الوجوه » ، صورت را
دارد می‏شوید وبر حسب ظاهر نورانی می‏کند . خوب ! وقتی که صورتش را با
آب می‏شوید براق می‏شود ولی علی که به این قناعت نمی‏کند ، اسلام هم به این‏
قناعت نمی‏کند . این خوب است و باید هم

72

روی خط کتاب آزادی معنوی62

این هم یک کاری است و باید نمازمان را هم بخوانیم . این خفیف شمردن‏
نماز است . این جور نماز خواندن خیلی فرق دارد با آن نمازی که انسان به‏
استقبالش می‏رود ، اول ظهر که می‏شود با آرامش کامل می‏رود وضو می‏گیرد ،
وضوی با آدابی ، بعد می‏آید در مصلای خود اذان و اقامه می‏گوید و با خیال‏
راحت و فراغ خاطر نماز می‏خواند . السلام علیکم را که گفت فورا در نمی‏رود
. مدتی بعد از نماز با آرامش قلب تعقیب می‏خواند و ذکر خدا می‏گوید .
این علامت این است که نماز در این خانه احترام دارد . نماز خوانهائی که‏
خودشان نماز را استخفاف می‏کنند ، یعنی کوچک می‏شمارند ، نماز صبحشان آن‏
دم آفتاب است نماز ظهر و عصرشان آن دم غروب است ، نماز مغرب و
عشاشان چهار ساعت از شب گذشته است و نماز را با عجله و شتاب می‏خوانند
، تجربه نشان داده که بچه‏های اینها اصلا نماز نمی‏خوانند . شما اگر بخواهید
واقعا نماز خوان باشید و بچه‏هایتان نماز خوان باشند نماز را محترم‏
بشمارید ، نمی‏گویم نماز بخوانید ، بالاتر ازنماز خواندن محترم بشمارید .
اولا برای خودتان در خانه یک مصلائی انتخاب کنید ( مستحب هم هست ) یعنی‏
در خانه نقطه‏ای را انتخاب بکنید که جای نمازتان باشد مثل یک محراب‏
برای خودتان درست کنید . اگر می‏توانید همان طوری که پیغمبر اکرم یک‏
مصلی داشت ، جای نماز داشت ، یک اتاق را به عنوان مصلی انتخاب بکنید
. اگر اتاق زیادی ندارید ، در اتاق خودتان یک نقطه را برای نماز خواندن‏
مشخص کنید ، یک جانماز پاک هم داشته باشید . در محل نماز که می‏ایستید
، جانماز پاکیزه‏ای بگذارید ،

71

روی خط کتاب آزادی معنوی؟60

رکوع ، در سجود ، در حال دعا و در حال عبادت و مناجات ، « رکعا سجدا
عبادتش است ، « یبتغون فضلا من الله و رضوانا » دعایش است . البته‏
نمی‏خواهم میان دعا و عبادت مرز قائل بشوم . دعا عبادت است و عبادت هم‏
دعا اما گاهی یک عمل صرفا دعای خالص است ، یعنی عبادتی است که فقط
دعاست ولی عبادت دیگری دعا و غیر دعا در آن مخلوط است مثل نماز ، و یا
عبادت دیگری اساسا دعا نیست مثل روزه .
« سیماهم فی وجوههم من اثر السجود » آنقدر عبادت می‏کنند که آثار
عبادت ، آثار تقوی ، آثار خدا پرستی در و جناتش ، در چهره‏اش پیداست ،

روی خط کتاب آزادی معنوی-57

رکوع ، در سجود ، در حال دعا و در حال عبادت و مناجات ، « رکعا سجدا
عبادتش است ، « یبتغون فضلا من الله و رضوانا » دعایش است . البته‏
نمی‏خواهم میان دعا و عبادت مرز قائل بشوم . دعا عبادت است و عبادت هم‏
دعا اما گاهی یک عمل صرفا دعای خالص است ، یعنی عبادتی است که فقط
دعاست ولی عبادت دیگری دعا و غیر دعا در آن مخلوط است مثل نماز ، و یا
عبادت دیگری اساسا دعا نیست مثل روزه .
« سیماهم فی وجوههم من اثر السجود » آنقدر عبادت می‏کنند که آثار
عبادت ، آثار تقوی ، آثار خدا پرستی در و جناتش ، در چهره‏اش پیداست ،
هر که به او نگاه بکند در وجودش خداشناسی و یاد خدا را می‏بیند ، او را
که می‏بیند بیاد خدا می‏افتد . در حدیث است و شاید از رسول اکرم باشد که‏
حواریین عیسی بن مریم از او سؤال کردند : « یا روح الله ! من نجالس ؟ »
ما با کی همنشینی کنیم ؟ فرمود : « من یذکرکم الله رؤیته و یزید فی علمکم‏
منطقه و یرغبکم فی الخیر عمله » ( 1 ) . باکسی بنشینید که وقتی او را
می‏بینید به یاد خدا بیفتید . در سیمای او ، در و جناتش خدا ترسی و خدا
پرستی را بیابید ، با آن کسی که علاوه بر این ، یزید فی علمکم منطقه سخن‏
که می‏گوید از سخنش استفاده می‏کنید ، بر علم شما می‏افزاید . یرغبکم فی‏
الخیر عمله وقتی به عملش نگاه می‏کنید ، به کار خیر تشویق می‏شوید . با
چنین کسانی نشست و برخاست کنید .
در دنباله آیه می‏گوید : « ذلک مثلهم فی التوریة و مثلهم فی الانجیل‏
کزرع اخرج شطئه فازره فاستغلط فاستوی علی سوقه »

پاورقی :
1 - اصول کافی‏ج 4 کتاب فضل العلم باب : مجالسة العلماء و صحبتهم .

68

روی خط کتاب آزادی معنوی-56

است . « اما بنعمة ربک فحدث »( 1 ) خدا بتو سلامت داده ، قوت داده ،
قدرت و نیرو داده . تو که می‏توانی کمرت را راست بگیری چرا بیخود کج‏
می‏کنی ؟ تو که می‏توانی گرنت را راست نگه داری چرا بیخود کج می‏کنی ؟ چرا
بیخود آه می‏کشی ؟ آخر آه کشیدن یعنی یک دردی دارم ، خدا که بتو دردی‏
نداده ، چرا آه می‏کشی ؟ این کفران نعمت خداست . آیا علی همین طور راه‏
می‏رفت که من و تو راه می‏رویم ؟ آیا علی این جور عبا بر سر می‏کشید و
اینور و آنور می‏رفت ؟ ! اینها از اسلام نیستند . « اشداء علی الکفار »در
مقابل بیگانه ، شدید ، محکم مثل سد اسکندر ، آهنین .
در میان خودشان ، با مسلمانها چطور ؟ « رحماء بینهم »مهربان ، دوست و
صمیمی . باز وقتی می‏رویم سراغ مقدسهای خودمان ، چیزی که در وجود اینها
نمی‏بینیم ، صمیمیت ومهربانی نسبت به دیگران است . همیشه اخم کرده و
عبوسند ، با احدی نمی‏جوشند ، با احدی نمی‏خندند ، با احدی تبسم نمی‏کنند ،
بر سر همه مردم دنیا منت دارند ، اینها مسلمان نیستند ، خودشان را به‏
اسلام بسته اند . این هم خصوصیت دوم . خوب آیا همین دیگر کافی است ؟
شدت در مقابل کفار و مهربانی وصمیمیت نسبت به مسلمین برای مسلمان بودن‏
کافی است ؟ نه .
« تریهم رکعا سجدا یبتغون فضلا من الله و رضوانا »( 2 ) .
در عین حال همین فرد شدید در مقابل بیگانه و صمیمی و مهربان در میان‏
خودیها و با مسلمانان را وقتی در محراب عبادت می‏بینی ، در

پاورقی :
1 - سوره ضحی ، آیه . 11
2 - سوره فتح ، آیه . 29

67

روی خط کتاب آزادی معنوی- 55

مفتاح جستجو می‏کردند ، در بیاض ( 1 ) و دعا جستجومی‏کردند غلط بود ، روش‏
کسانی هم که بکلی از دعا وعبادت ونافله و فریضه استعفا داده و فقط
می‏خواهند در مسائل اجتماعی اسلام بیندیشند ، غلط است .
در سوره مبارکه " انا فتحنا " می‏فرماید : « محمد رسول الله و الذین‏
معه اشداء علی الکفار رحماء بینمهم »( 2 ) ، در اینجا چهره یک جامعه‏
اسلامی ترسیم شده است ومسئله اولی که ذکر می‏کند ، معیت باپیغمبر و ایمان‏
به پیغمبر است . مرحله دوم : « اشداء علی الکفار »در مقابل بیگانگان‏
محکم ، قوی و نیرومند بودن است . پس این خشکه مقدسهایی که فقط پلاس‏
مساجد هستند و هزارتایشان را یک سرباز جلو می‏اندازد و صدایشان در نمی‏آید
، مسلمان نیستند . یکی از خاصیتهای مسلمان و اولین خاصیتی که قرآن کریم‏
ذکر کرده است ، شدت ، قوت و استحکام در مقابل دشمن است . اسلام ،
مسلمانسست را نمی‏پذیرد « و لا تهنوا و لا تحزنوا و انتم الاعلون ان کنتم‏
مؤمنین »( 3 ) ، سستی در دین اسلام نیست . ویل دورانت در کتاب تاریخ‏
تمدن می‏گوید : هیچ دینی به اندازه اسلام پیروان خود را به قوت و نیرومندی‏
دعوت نکرده است .
گردن را کج کردن ، از گوشه لب آب ریختن ، یقه باز بودن ، یقه چرک‏
بودن ، خود را به ننه من غریبم زدن ، پا را به زمین کشیدن ، عبا را به سر
کشیدن ، اینها ضد اسلام است . ناله کردن ، آه کشیدن ضد اسلام

پاورقی :
1 - کتاب دعا
2 - سوره فتح ، آیه . 29
3 - سوره آل عمران ، آیه . 133

66

روی خط کتاب آزادی معنوی -54

بود . اول بار من این حدیث را ازمرحوم آیت الله العظیم بروجردی شنیدم .
یک وقت مرد فقیری ، متکدی ای آمده بود به ایشان چسبیده بود و چیزی‏
می‏خواست . ایشان به قیافه‏اش نگاه کرد ، دید مردی است که می‏تواند کار
وکاسبی بکند ، گدائی برای حرفه شده است ، نصیحتش کرد . از جمله همین‏
جمله علی ( ع ) را فرمود ، گفت امیرالمؤمنین به مردم فریاد می‏کرد :
اغدوا الی عزکم صبح زود بدنبال عزت و شرف خودتان بروید یعنی بروید
دنبال کارتان ، کسبتان ، روزیتان . انسان وقتی که از خود در آمد داشته‏
باشد و زندگیش راخود اداره بکند ، عزیز است . کار وکسب عزت است ،
شرافت است . این را می‏گویند نمونه یک مسلمان واقعی . در عبادت اول‏
عابد است ، در مسند قضا که می‏نشیند ، یک قاضی عادل است که یک سر مو
از عدالت منحرف نمی‏شود . میدان جنگ می‏رود ، یک سرباز و یک فرمانده‏
شجاع است ، یک فرمانده درجه اول که خودش فرمود من ازاول جوانی جنگیده‏ام‏
و در جنگ تجربه دارم . روی کرسی خطابه می‏نشیند ، اول خطیب است . روی‏
کرسی تدریس می‏نشیند ، اول معلم ومدرس است . و در هر فضیلتی همینطور
است . این نمونه کامل اسلام است .
اسلام هرگز « نؤمن ببعض و نکفر ببعض »را نمی‏پذیرد که بگوئیم این گوشه‏
اسلام را قبول داریم ولی آن گوشه‏اش را قبول نداریم . انحرافات در دنیای‏
اسلام از همین جا پیدا شده و می‏شود که ما یک گوشه را بگیریم وبچسبیم ولی‏
گوشه‏های دیگر را رها کنیم ، به این ترتیب قهرا همه را خراب و فاسد
می‏کنیم . همینطوری که روش بسیاری از زاهد مسلکان ما در گذشته غلط بود ،
روش کسانی که تمام اسلام را در مثلا کتاب
6

روی خط کتاب آزادی معنوی -54/1

بود . اول بار من این حدیث را ازمرحوم آیت الله العظیم بروجردی شنیدم .
یک وقت مرد فقیری ، متکدی ای آمده بود به ایشان چسبیده بود و چیزی‏
می‏خواست . ایشان به قیافه‏اش نگاه کرد ، دید مردی است که می‏تواند کار
وکاسبی بکند ، گدائی برای حرفه شده است ، نصیحتش کرد . از جمله همین‏
جمله علی ( ع ) را فرمود ، گفت امیرالمؤمنین به مردم فریاد می‏کرد :
اغدوا الی عزکم صبح زود بدنبال عزت و شرف خودتان بروید یعنی بروید
دنبال کارتان ، کسبتان ، روزیتان . انسان وقتی که از خود در آمد داشته‏
باشد و زندگیش راخود اداره بکند ، عزیز است . کار وکسب عزت است ،
شرافت است . این را می‏گویند نمونه یک مسلمان واقعی . در عبادت اول‏
عابد است ، در مسند قضا که می‏نشیند ، یک قاضی عادل است که یک سر مو
از عدالت منحرف نمی‏شود . میدان جنگ می‏رود ، یک سرباز و یک فرمانده‏
شجاع است ، یک فرمانده درجه اول کهخودش فرمود من ازاول جوانی جنگیده‏ام‏
و در جنگ تجربه دارم . روی کرسی خطابه می‏نشیند ، اول خطیب است . روی‏
کرسی تدریس می‏نشیند ، اول معلم ومدرس است . و در هر فضیلتی همینطور
است . این نمونه کامل اسلام است .
اسلام هرگز « نؤمن ببعض و نکفر ببعض »را نمی‏پذیرد که بگوئیم این گوشه‏
اسلام را قبول داریم ولی آن گوشه‏اش را قبول نداریم . انحرافات در دنیای‏
اسلام از همین جا پیدا شده و می‏شود که ما یک گوشه را بگیریم وبچسبیم ولی‏
گوشه‏های دیگر را رها کنیم ، به این ترتیب قهرا همه را خراب و فاسد
می‏کنیم . همینطوری که روش بسیاری از زاهد مسلکان ما در گذشته غلط بود ،
روش کسانی که تمام اسلام را در مثلا کتاب

65

روی خط کتاب آزادی معنوی-53

تو انصاف نداد ، بی انصافی کرد ، بچه‏های خودش حسن وحسین را کنار کشید و
بچه‏های تو را جلو انداخت و بکشتن داد . عدی گفت من درباره علی انصاف‏
ندادم ، اگر من انصاف می‏دادم نباید الان علی زیر خاک باشد و من زنده‏
باشم . معاویه که دید تیرش به سنگ خورده است گفت ای عدی ! دلم‏
می‏خواهد حقیقت را برایم درباره علی بگوئی . عدی ، علی ( ع ) را بسیار
مفصل توصیف کرد . خود او می‏گوید آخر کار که شد یک وقت دیدم اشکهای‏
نجس معاویه روی ریشش جاری شده است . بسیار اشک ریخت . بعد با آستین‏
خود اشکهایش را پاک کرد و گفت : هیهات زمان و روزگار عقیم است که‏
مثل علی مردی را بیاورد . ببینید حقیقت چگونه جلوه دارد ؟ ! این‏
ازعبادت علی اما آیا علی فقط اهل محراب بود و در غیر محراب جای دیگری‏
پیدایش نمی‏شد ؟

روی خط کتاب آزادی معنوی-52

همه ، آنهم نه عبادتی که فقط خم و راست بشود ، بلکه عبادتی که سراسر
جذبه است ، سراسر شور است ، سراسر عشق است ، سراسر گریه و اشک است .
بعد از اینکه علی از دنیا رفته است مردی بنام ضرار با معاویه روبرو
می‏شود . معاویه می‏داند که او از اصحاب علی است ، می‏گوید می‏خواهم علی را
که با او بودی برای من توصیف کنی . خود معاویه از هر کس دیگر علی‏
شناستر بود ولی در عین حال این را دوست داشت ، چون در ته دلش به علی‏
ارادت داشت و حال آنکه به روی اوشمشیر می‏کشید . بشر یک چنین موجودی‏
است ، به علی اعتقاد داشت ، همانطوری که شیطان به آدم اعتقاد داشت ولی‏
در عین حال از هیچ جنایتی درباره او کوتاهی نمی‏کرد . ضرار ، یکی از
مشاهدی که علی را دیده بود برای معاویه نقل کرد ، گفت در یک شبی من علی‏
را در محراب عبادتش دیدم : « یتململ تململ السلیم و یبکی بکاء الحزین »
. مثل آدمی که مار او را زده باشد درمحراب عبادت از خوف خدا بخود
می‏پیچید و مثل یک آدم غرق در حزن و اندوه می‏گریست و اشک می‏ریخت ، هی‏
می‏گفت آه ، آه از آتش جهنم . معاویه گریه‏اش گرفت و گریست . همچنین‏
معاویه در برخوردی که با عدی بن حاتم پیدا کرد ، می‏خواست عدی را علیه‏
علی ( ع ) که از دنیا رفته بود تحرک بکند ، به عدی گفت : این الطرفات‏
؟ طریف و طرفه و طارف چطور شدند ؟ ( عدی سه پسر داشت بنامهای طریف ،
طرفه و طارف که هر سه در رکاب علی ( ع ) شهید شدند . معاویه می‏خواست‏
فتنه انگیزی کند ، داغ جوانهایش را بیادش بیاورد ، بلکه بتواند از او
یک کلمه علیه علی ( ع ) اقرار بگیرد . ) عدی گفت : همه‏شان در صفین در
رکاب علی کشته شدند . گفت علی درباره
6

روی خط کتاب آزادی معنوی51

مسافرت و روزه شان قضا شد قضایش را انجام نمی‏دهند اینها هم خودشان را
مسلمان کامی می‏دانند ، آن دسته اول هم خودشان را مسلمان کامل می‏دانند ،
در صورتی که نه اینها مسلمان کملند و نه آنها . اسلام دینی است که « نومن‏
ببعض و نکفر ببعض » ( 1 ) بر نمی‏دارد ، نمی‏شود انسان عبادت اسلام را
بگیرد ولی اخلاق و مسائل اجتماعیش را نگیرد ، امر بمعروف و نهی از
منکرش را نگیرد و نمی‏شود انسان امر به معروف و نهی از منکر اسلام را
بگیرد و عبادتش را رها کند . قرآن هر جا که می‏گوید « اقیموا الصلوش
پشت سرش می‏گوید « آتوا الزکاش ». اگر می‏گوید « اقام الصلوش » پشت‏
سرش می‏گوید « آتی الزکاش ». اگرمی‏گوید « یقیمون الصلوش »پشت سرش‏
می‏گوید « یؤتون الزکاش »یقیمون الصلوش مربوط به رابطه میان بنده و
خداست ، یؤتون الزکاش مربوط به رابطه میان بنده و دیگر بندگان خداست .
یک نفر مسلمان هم باید یک رابطه دائم و ثابت میان او و خدای خودش بر
قرار باشد و هم باید یک رابطه ثابت و دائم میان او و جامعه خودش بر
قرار باشد . بدون عبادت ، بدون ذکر خدا ، بدون یاد خدا ، بدون مناجات‏
با حق ، بدون حضور قلب ، بدون نماز ، بدون روزه نمی‏شود یک جامعه اسلامی‏
ساخت و حتی خود انسان سالم نمی‏ماند . و همچنین بدون یک اجتماع صالح و
بدون یک محیط سالم ، بدون امر بمعروف و نهی از منکر ، بدون رسیدگی‏
وتعاکف و تراحم میان افراد مسلمان نمی‏شود عابد خوبی بود . شما وقتی به‏
علی بن ابیطالب ( ع ) از یک نظر نگاه کنید ، می‏بینید یک عابد و اول‏
عابد دنیاست بطوریکه عبادت علی ضرب المثل می‏شود میان

پاورقی :
1 - سوره‏ء نساء ، آیه . 150

روی خط کتاب آزادی معنوی؟50

و زیارت رفتن و زیارت عاشورا خواندن . اسلام برای اینها یعنی کتاب‏
مفاتیح و کتاب زادالمعاد ، همه اسلام برای اینها در کتاب مفاتیح خلاصه‏
شده است و غیر از این چیزی اساسا وجود ندارد . درست مثل ربیع بن خثیم‏
فکر می‏کنند ، اصلا کاری به دنیا ندارند ، کاری به زندگی ندارند ، کاری به‏
مقررات اجتماعی اسلام ندارند ، کاری به اصول وارکان اسلام ندارند ، کاری‏
به تربیت اسلام ندارند ، به هیچ چیز اساسا کاری ندارند . عکس العمل کند
روی اینها نیست که یک طبقه دیگری پیدا شده از تندروها که واقعا به‏
مسائل اجتماعی اسلام اهمیت می‏دهند و حساسیت هم نشان می‏دهند . این جور
اشخاص از این نظر خیلی هم با ارزش هستند ، ولی از همینها را من گاهی‏
دیده‏ام که مثلا مستطیع شده است اما به حج نمی‏رود . این آدمی که واقعا
مسلماناست ، واقعا به اسلام علاقمند است و دلشبرای اسلام می‏طپد ، وقتی‏
مستطیع می‏شود به مکه نمی‏رود ، اصلا برایش خیلی مهم نیست . به نماز
اهمیت نمی‏دهد . به اینکه در مسائل باید تقلید کرد اهمیت نمی‏دهد با
اینکه تقلید یک امر معقولی است . معنای تقلید چیست ؟ می‏گویند آقا تو
یا باید مسائلی مانند نماز و روزه را مستقیما خودت استنباط بکنی ، یعنی‏
اینقدر متخصص باشی که خودت از روی تخصص استنباط بکنی ، یعنی اینقدر
متخصص باشی که خودت از روی تخصص استنباط بکنی یا عمل به احتیاط بکنی‏
که کارت خیلی دشوار است و یا یک متخصص عادل عالم جامع الشرایط را در
نظر بگیر و مثل اینکه به یک طبیب متخصص مراجعه می‏کنی ، مطابق نظر او
رفتار کن . نمی‏شود که انسان تقلید نکند ، یعنی اگر تقلید نکند ، خودش را
بیشتر به زحمت انداخته است . یا بعضیها به روزه‏شان اهمیت نمی‏دهند ،
اگر رفتند

61

روی خط کتاب آزادی معنوی؟49

کند . یک عده می‏گویند اصلا این حرف که « الصلوش عمود الدین » نماز پایه‏
وعمود خیمه دین است با تعلیمات اسلامی جور نمی‏آید ، اسلام دینی است که‏
بیش از هر چیزی به مسائل اجتماعی اهمیت می‏دهد ، اسلام دین : « ان الله‏
یأمر بالعدل و الاحسان »( 1 ) است ، اسلام دین « لقد ارسنا رسلنا
بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط »( 2 )
است ، اسلام دین امر به معروف و نهی از منکر است « کنتم خیر امة اخرجت‏
للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر »( 3 ) ، اسلام دین فعالیت و
عمل و کار است ، اسلام دین بزرگی است . دینی که اینهم به این مسائل‏
اهمیت می‏دهد ، چطور می‏شود برای عبادت اینهمه اهمیت قائل بشود ، نه پس‏
اساسا مسئله عبادت در دنیای اسلام اهمیت زیادی ندارد ، برو دنبال‏
تعلیمات اخلاقی اسلام ، برو دنبال تعلیمات اجتماعی اسلام ، مسئله عبادت‏
مال بیکارهاست ، آنهائی که کار مهمتری ندارند باید نماز بخوانند و
عبادت کنند اما آدمی که کار مهمتری دارد که دیگر لزومی ندارد عبادت کند
! این هم فکر غلطی است و بسیار بسیار خطرناک . اسلام را همانطوریکه هست‏
باید شناخت . این را که من عرض می‏کنم به خاطر اینست که بصورت یک‏
بیماری در اجتماع خودمان احساس می‏کنم . با کمال تأسف الان در اجتماع ما
آنهائی که شور اسلامی دارند اکثرشان ( البته همه را عرض نمی‏کنم ) دو دسته‏
هستند ، یک دسته ربیع بن خثیمی فکر می‏کنند ، مثل خواجه ربیع فکر می‏کنند
، اسلام برای اینها عبارت است از ذکر و دعا و نافله خواندن

پاورقی :
1 - سوره نحل ، آیه . 92
2 - سوره حدید ، آیه . 25
3 - سوره آل عمران ، آیه . 110

روی خط کتاب آزادی معنوی-48

این نمونه‏ای بود از زهاد و عبادی که در آن زمان بودند .
این زهد و عبادت چقدر ارزش دارد ؟ این ، ارزش ندارد که آدم در رکاب‏
مردی مانند علی باشد اما در راهی که علی دارد راهنمائی می‏کند و در آنجائی‏
که علی فرمان جهاد می‏دهد شک کند که آیا این درست است یا نادرست ، و
عمل به احتیا کند ، بنارابر احتیاط بگذارد . مثل اینکه می‏گویند : چرا ما
روزه شک دار بگیریم ؟ می‏بینید که در میان مردم هم این حرف خیلی زیاد
است : چرا ما روزه شک دار بگیریم ، این چه کاری است ؟ چرا جائی بجنگیم‏
که شک داریم ؟ میرویم جائی که روزه‏ای که می‏گیریم روزه شک دار نباشد .
این چه ارزشی دارد ؟ اسلام بصیرت می‏خواهد ، هم عمل می‏خواهد و هم بصیرت .
این آدم ( خواجه ربیع ) بصیرت ندارد . در دوران ستمگری مانند معاویه و
ستمگرتری مانند یزیدبن معاویه زندگی می‏کند ، معاویه‏ای که دین خدا را دارد
زیر و رو می‏کند ، یزیدی که بزرگترین جنایتها را در تاریخ اسلام مرتکب‏
می‏شود و تمام زحمات پیغمبر دارد هدر می‏رود ، آقا رفته یک گوشه‏ای را
انتخاب کرده شب و روز دائما مشغول نماز خواندن است و جز ذکر خدا کلمه‏
دیگری بزبانش نمی‏آید ، یک جمله ای هم که بعنوان اظهار تأسف از شهادت‏
حسین بن علی ( ع ) می‏گوید ، بعد پشیمان میشود که این ، حرف دنیاشد ، چرا
بجای آن ، سبحان الله ، الحمد لله نگفتم ؟ چرا بجای آن یا حی یا قیوم‏
نگفتم ؟ چرا الله اکبر نگفتم ، لا حول و لا قوش الا بالله نگفتم ؟ این با
تعلیمات اسلامی جور در نمی آید . « لا یری الجاهل الا مفرطا او مفرطا » (1)
جاهل یا تند می‏رود یا

پاورقی :
1 - نهج البلاغه فیض الاسلام ، حکمت 67 ، صفحه . 1116

59