روی خط کتاب آزادی معنوی -117

است واین ، باصطلاح اعراب امروز رد الفعل ، آن کنش است و این واکنش .
توپ را که شما بزمین می‏زنید چقدر بالا می‏رود ؟ از یک طرف بستگی دارد
بمقدار نیروئی که در آن فعل بکار می‏رود یعنی شدت ضربه شما ، و از طرف‏
دیگر بستگی دارد بهچگونگی سطح زمین ، هر مقدار زمین سفتتر و سافتر باشد
وصلابت بیشتری داشته باشد ، عکس العمل بیشتر می‏شود . پس میزان عکس‏
العمل از یک طرف بستگی دارد بهشدت عمل شما و از طرف دیگر به صلابت و
صافی آن سطحی که توپ به آن برخورد می‏کند .
عکس العمل نشان دادن روح انسان در مقابل معاصی نیز بستگی بدو چیز دارد
: از یک‏طرف بسگی دارد به شدت عمل ، یعنی شدت معصیت ، شدت ضربه‏ای که‏
مقامات دانی روح شما بر مقامات عالی روحتان وارد می‏کند . هرچه معصیت‏
انسان کمتر و کوچکتر باشد عکس العمل کمتری در روح ایجاد می‏کند و هر چه‏
معصیت بزرگتر باشد ، عکس العمل بیشتری به وجود می‏آورد . و لهذا افرادی‏
که بسیار شقی و قسی القلب هستند ، در عین اینکه شقی و قسی القبند اگر
جنایتشان خیلی بزرگ و فاحش باشد ، همانها راهم می‏بیند که روحشان عکس‏
العمل نشان می‏دهد . شما می‏بینید خلبان امریکائی که می‏رود آن بمب راروی‏
هیروشیما می‏اندزد ، بعد که بر می‏گردد ویک نگاهی به اثر عمل خودش می‏کند
، می‏بیند یک شهر را به آتش کشیده است ، پیر و جوان ، زن و مرد ، کوچک‏
و بزرگ دارند در یک جهنم سوزان می‏سوزند . از همانجا وجدانش به جنبش‏
می‏آید ، حرکت می‏کند ، ملامتش می‏کند ، در صورتی که چنین کسانی را از میان‏
قسی القلبها

117

روی خط کتاب آزادی معنوی-113

ما باید این غرائز شهوانی را در حد احتیاج طبیعی اشباع کنیم ، یک حدی‏
دارند ، یک حقی دارند ، یک حظی دارند ، حظ اینها را به اندازه خودشان‏
باید بدهیم . مثل اینست که شما اسبی یا سگی در خانه تان داشته باشید ،
اگر این اسب را برای سواری یا این سگ را برای پاسبانی می‏خواهید ، این‏
اسب یا سگ احتیاج به خوراک دارد ، خوراکش را باید بدهی . حالا یک‏
آدمهای کج سلیقه‏ای پیدا می‏شوند که به خودشان یا به بچه شان که تحت‏
کفالت تربیتشان است ، فشار می‏آورند . بچه احتیاج به بازی دارد وخود این‏
احتیاج به بازی یکی از حکمتهای پروردگار است ، یک مقدار انرژی در وجود
کودک ذخیره است که او فقط بوسیله بازی می‏تواند این انرژی را دفع بکند ،
بچه غریزه‏ای دارد برای بازی کردن . حالا انسان اشخاصی را می‏بیند که‏
می‏گویند می‏خواهم بچه راتربیت کنم . خوب ، چطور می‏خواهی تربیت کنی ؟
نمی‏گذارد بچه پنج شش ساله برود با بچه‏ها بازی بکند ، هرمجلسی که خودش‏
می‏رود بچه را هم می‏برد برای اینکه تربیت بشود ، جلوی خنده او را می‏گیرد
، جلوی خوراک او را می‏گیرد . یا یک افرادی پیدا می‏شوند ( ما دیده‏ایم )
که چون خود او معمم است ، یک عبا و عمامه و نعلین تهیه می‏کند ، بچه هت‏
ساله را عمامه سرش می‏گذارد ، عبا بدوشش می‏اندازد و همراه خودش این‏
طرف و آن طرف می‏برد . بچه بزرگ می‏شود در حالی که احتیاجات طبیعی‏
وجودش بر آورده نشده است ، همه اش به او گفته‏اند ، خدا ، همه‏اش‏
گفته‏اند ، قیامت ، همه‏اش گفته‏اند ، آتش جهنم . تا در سنین بیست و چند
سالگی این قوای ذخیره شده ، این شهوتها و تمایلات

113

روی خط کتاب آزادی معنوی- 111

و جماد این تفاوت هست که جماد از درون خود برای‏بقای خویش تغییر مسیر
نمی‏دهد و این استعداد شگفت در نبات هست ( در حیوان هم هست ) ،
درانسان استعداد شگفت انگیزتری هست و آن اینکه از درون خودش بر علیه‏
خودش قیام می‏کند . علیه خودش انقلاب می‏کند ، واقعا انقلاب می‏کند ، و
قیام و انقلاب از دو موجود مختلف و متباین مانعی ندارد ، مثلا در کشوری ،
عده‏ای زمام امور را در دست دارند ، بعد عده دیگری علیه آنها قیام‏
وانقلاب می‏کنند . خوب ، این مانعی ندارد ، آنها افراد واشخاصی هستند و
اینها افراد و اشخاص دیگری . آنها به اینها ظلم و ستم کرده‏اند ، اینها
را ناراضی و عاصی کرده‏اند ، سبب عصیان و انقلاب اینها شده‏اند ، یکمرتبه‏
اینها انقلاب می‏کنند و زمام کار را از دست طرف مقابل می‏گیرند و خودشان‏
در جای آنهاقرار می‏گیرند . این مانعی ندارد ، ولی اینکه در داخل وجود یک‏
شخص قیام و انقلاب بشود . انسان خودش علیه خودش قیام بکند ، چگونه‏
است ؟ مگر می‏شود یک شخص خودش علیه خودش قیام بکند ؟ بله می‏شود .
علتش اینست که انسان بر خلاف آنچه که خودش خیال می‏کند یک شخص‏
نیست . یک شخص واحد است اما یک شخص مرکب نه بسیط ، یعنی ما که‏
اینجا نشسته‏ایم ، به همان تعبیری که در حدیث آمده است ، یک جماد اینجا
نشسته است ، یک گیاه هم اینجا نشسته است ، یک حیوان شهوانی هم اینجا
نشسته است ، یک سبع و درنده هم اینجا نشسته است ، یک شیطان هم اینجا
نشسته است و یک فرشته هم در همین حال اینجا نشسته است . یعنی یک‏
انسان به قول شعرا طرفه معجونی

111

 

روی خط کتاب آزادی معنوی-110

آنها سازگار نباشد تغییر مسیر می‏دهند . اما در موردحیوانات بسیار واضح‏
است ، مثلا یک گوسفند یا یک کبوتر و یا حتی یک مگس وقتی حرکت می‏کند
، همینقدر که مواجه می‏شود با یک مشکل ، فورا مسیر خودش را تغییر می‏دهد
و حتی ممکن است یک گردش صد و هشتاد درجه‏ای هم بکند ، یعنی درست‏
درخلاف جهت حرکت اولی خودش حرکت بکند . حتی نباتات هم اینطور هستند
، یعنی گیاهان هم در یک شرایط و حدود معین از درون خودشان خود را هدایت‏
می‏کنند ، مسیر خود را تغییر می‏دهند . ریشه یک درخت که در زیر زمین‏
حرکت می‏کند و به سویی می‏رود ، اگر به صخره‏ای برخورد کند ، حالا رسیده یا
نرسیده ، خودش مسیرش را عوض می‏کند . همین قدر که بفهمد که جای رفتن‏
نیست و راهی ندارد ، مسیرش را تغییر می‏دهد . بدیهی است که انسان هم تا
این حدود مثل گیاه و حیوان است ، یعنی تغییر مسیر می‏دهد .
توبه برای انسان تغییر مسیر دادن است اما نه تغییر مسیر دادن ساده از
قبیل تغییر مسیری که گیاه می‏دهد و یا تغییر مسیری که حیوان می‏دهد بلکه‏
یک نوع تغییر مسیری که مخصوص خود انسان است و از نظر روانی و روحی‏
کاملا ارزش تحلیل و بررسی و رسیدگی دارد .
" توبه " عبارتست از یک نوع انقلاب درونی ، نوعی قیام ، نوعی‏
انقلاب از ناحیه خود انسان علیه خود انسان . از این جهت ، از مختصات‏
انسان است . گیاه تغییر مسیر می‏دهد ولی علیه خودش قیام نمی‏کند ،
نمی‏تواند قیام بکند ، این استعداد را ندارد . همان طوری که میان گیاه‏

110

 

108

روی خط کتاب آزادی معنوی؟109

بیان این حالت است ، نه خود حالت ، نه خود توبه ، مثل بسیاری از
چیزهای دیگر که در آنها لفظ ، خودش ، آن حقیقت نیست بلکه مبین آن‏
حقیقت است . اینکه ما روزی چندین بار می‏گوئیم استغفرالله ربی و اتوب‏
الیه نباید خیال بکنیم که روزی چند بار توبه می‏کنیم . ما اگر روزی یک‏
بار توبه واقعی بکنیم ، مسلما مراحل و منازلی از قرب به پروردگار را
تحصیل می‏کنیم .
مقدمه‏ای می‏خواهم عرض بکنم ، توجه بفرمائید ! تفاوتی میان جمادات‏
ونباتات و حیوانات وجود دارد و آن اینست که جمادات این استعداد را
ندارند که در مسیری که حرکت می‏کنند ، خودشان از درون خودشان تغییر مسیر
و تغییر جهت بدهند ، مثل حرکتی که زمین به دور خورشید یا بدور خودش‏
دارد ، یا حرکاتی که همه ستارگان در مدار خودشان دارند ، یا حرکت سنگی‏
که از ارتفاع رها می‏شود و بطرف زمین می‏آید . این مسلم وقطعی است ، یعنی‏
سنگی را که شما رها می‏کنید و در یک مسیر معین حرکت می‏کند ، در همان‏
مسیر و در همان جهت به حرکت خودش ادامه می‏دهد ، تغییر مسیر وتغییر
جهت از ناحیه درون این سنگ امکان پذیر نیست عاملی باید از خارج پیدا
بشود تا مسیر این سنگ و این جماد را تغییر دهد ، حال این عامل می‏خواهد
مجسم باشد و یااز قبیل یک موج باشد . مثلا " آپلو " یا " لونا " را
که به فضا می‏فرستند ، از درون خودش هرگز تغییر مسیر نمی‏دهد . مگر اینکه‏
از خارج هدایتش بکنند که تغییر مسیر بدهد . ولی موجودات زنده از قبیل‏
نباتات و حیوانات این استعداد را دارند که از درون خودشان تغییر مسیر
بدهند ، یعنی اگر به شرائطی برخورد کنند که با ادامه حیات

109

روی خط کتاب آزادی معنوی؟87

رفتن بسوی پروردگار است .
امشب می‏خواهم درباره اولین منزل سلوک بحث بکنم ، اولین نقطه‏ای که‏
اگر انسان بخواهد بسوی پروردگارش سلوک بکند و بمقام قرب پروردگار نایل‏
گردد ، باید از این منزل واز این مرحله واز این نقطه شروع بکند و آن چیزی‏
که برای ما مورد احتیاج است ، همین است . یعنی برای ما که قدمی به آن‏
سو بر نداشته‏ایم ، بحث درباره منازل عالی سالکان سودی ندارد . ما اگر
مرد عمل باشیم باید ببنیم اولین منزل قرب و سلوک بسوی پروردگار کدام‏
منزل است ، کدام مرحله است و ما عبودیت و عبادت خودمان را از کجا
شروع بکنیم ؟
اولین منزل سلوک به خداوند ، منزل توبه است . امشب می‏خواهم بحث‏
خودم را در اطراف " توبه " ادامه بدهم .
توبه یعنی چه ؟ ماهیت توبه از نظر روانی برای انسان چه حالتی است و
از نظر معنوی برای انسان چه اثری دارد ؟ در نظر بسیاری از ما توبه یک‏
امر بسیار ساده‏ای است ، هیچوقت باین فکر نیفتاده‏ایم که توبه را از نظر
روانی تحلیل بکنیم . اساسا توبه یکی ازمشخصات انسان نسبت به حیوانات‏
است ، یعنی انسان بسیاری ممیزات ومشخصات و کمالات و استعدادهای عالی‏
دارد که هیچکدام از آنها در حیوانات وجود ندارد . یکی از این استعدادهای‏
عالی در انسان ، همین مسئله توبه است . " توبه " بمعنی ومفهومی که‏
انشاء الله برای شما شرح می‏دهم ، این نست که ما لفظ استغفر الله ربی و
اتوب الیه را به زبان جاری کنیم ، از مقوله لفظ نیست . توبه یک حالت‏
روانی و روحی و بلکه یک انقلاب روحی در انسان است که لفظ استغفر الله‏
ربی و اتوب الیه

108

روی خط کتاب آزادی معنوی-93

بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله رب العالمین باری الخلائق اجمعین والصلوش والسلام علی عبدالله‏
و رسوله و حبیبهو صفیه ، و حافظ سره ومبلغ رسالاته سیدنا و نبینا ومولانا
ابی القاسم محمد ( ص ) و علی آله الطیبین الطاهرین المعصومین اعوذ بالله‏
من الشیطان الرجیم :
« و ذا النون اذ ذهب مغاضا فظن ان لن نقدر علیه فنادی فی الظللمات ان‏
لا اله الا انت سبحانک انی کنت من الظالمین فاستجبنا له و نجیناه من‏
الغم و کذلک ننجی المؤمنین »( 1 ) .
بحث ما درباره عبادت و دعا بود . در دو شب گذشته عرض کردم که‏
عبادت و عبودیت اگر بشکل صحیحی صورت بگیرد ، خواه ناخواه مستلزم تقرب‏
واقعی انسان به ذات اقدس الهی است . انسان بواسطه عبودیت بدون اینکه‏
شائبه مجازی در کار باشد بخدا نزدیک می‏شود و به عبارت دیگر عبودیت "
سلوک " است ، حرکت است ،

پاورقی :
1 - سوره انبیاء ، آیات 87 و . 88

107

روی خط کتاب آزادی معنوی-95

یکی دو نفر از صحابه ابا عبدالله که خودشان رابرای‏
ایشان سپر قرار داده بودند ، روی خاک افتادند . یکی از آنها سعید بن‏
عبدالله حنفی به حالی افتاد که وقتی نماز ابا عبدالله تمام شد ، دیگر
نزدیک جان دادنش بود . آقا خودشان را به بالین او رساندند . وقتی به‏
بالین او رسیدند ، او جمله عجیبی گفت عرض کرد : " یا ابا عبدالله !
اوفیت ؟ " آیا من حق وفا را بجا آوردم ؟ مثل اینکه هنوز هم فکر می‏کرد
که حق حسین آنقدر بزرگ و بالاست که این مقدار فداکاری هم شاید کافی‏
نباشد . این بود نماز ابا عبدالله در صحرای کربلا .
ابا عبدالله در این نماز تکبیر گفت ، ذکر گفت ، « سبحان الله » گفت‏
، « بحول الله و قوته اقوم واقعد » گفت ، رکوع و سجود کرد ، دو سه ساعت‏
بعد از این نماز برای حسین ( ع ) نماز دیگری پیش آمد ، رکوع دیگری پیش‏
آمد ، سجود دیگری پیش آمدآبشکل دیگری ذکر گفت . اما رکوع ابا عبدالله‏
آن وقتی بود که تیری به سینه مقدس وارد شد و ابا عبدالله مجبور شد تیر
را از پشت سر بیرون بیاورد . آیا می‏دانید سجود ابا عبدالله به چه شکلی‏
بود ؟ سجود بر پیشانی نشد چون ابا عبدالله قهرا ازروی اسب بر زمین افتاد
. طرف راست صورتش را روی خاکهای گرم کربلا گذاشت . ذکر ابا عبدالله‏
این بود :
« بسم الله و بالله و علی ملة رسول الله » .
و لا حول و لا قوش الا بالله العلی العظیم و صلی الله علی محمد و آله‏
الطاهرین دریافت.

روی خط کتاب آزادی معنوی؟100

بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله رب العالمین باری الخلائق اجمعین والصلوش والسلام علی عبدالله‏
و رسوله و حبیبهو صفیه ، و حافظ سره ومبلغ رسالاته سیدنا و نبینا ومولانا
ابی القاسم محمد ( ص ) و علی آله الطیبین الطاهرین المعصومین اعوذ بالله‏
من الشیطان الرجیم :
« و ذا النون اذ ذهب مغاضا فظن ان لن نقدر علیه فنادی فی الظللمات ان‏
لا اله الا انت سبحانک انی کنت من الظالمین فاستجبنا له و نجیناه من‏
الغم و کذلک ننجی المؤمنین »( 1 ) .
بحث ما درباره عبادت و دعا بود . در دو شب گذشته عرض کردم که‏
عبادت و عبودیت اگر بشکل صحیحی صورت بگیرد ، خواه ناخواه مستلزم تقرب‏
واقعی انسان به ذات اقدس الهی است . انسان بواسطه عبودیت بدون اینکه‏
شائبه مجازی در کار باشد بخدا نزدیک می‏شود و به عبارت دیگر عبودیت "
سلوک " است ، حرکت است ،

پاورقی :
1 - سوره انبیاء ، آیات 87 و . 88

107

روی خط کتاب آزادی معنوی-92

نماز گزاران قرار بدهد . مردی که سر بر کف دست گذاشته است ، یک چنین‏
مجاهدی را امام دعا می‏کند که خدا تو را از نمازگزاران قرار بدهد . ببنید
نمازگزار واقعی چه مقامی دارد ! فرمود : بله نماز می‏خوانیم . همانجا در
میدان جنگ نماز خواندند ، نمازی که در اصطلاح فقه اسلامی " نماز خوف "
نامیده می‏شود . نماز خوف مثل نماز مسافر دو رکعت است نه چهار رکعت ،
یعنی انسان اگر در وطن هم باشد باز باید دو رکعت بخواند ، برای اینکه‏
مجال نیست ، در آنجا باید مخفف خواند . چون اگر همه به نماز بایستند
وضع دفاعیشان بهم می‏خورد ، سربازان موظف هستند در حال نماز نیمی در
مقابل دشمن بایستند ونیمی به امام جماعت اقتدا کنند . امام جماعت یک‏
رکعت راکه خواند صبر می‏کند تاآنها رکعت دیگرشان را بخوانند . بعد آنها
می‏روند پست را از رفقای خودشان می‏گیرند در حالی که امام همینطور منتظر
نشسته یا ایستاده است . سربازان دیگر می‏آیند ونماز خودشان را با رکعت‏
دوم امام می‏خوانند .
ابا عبدالله چنین نماز خوفی خواند ولی وضع ابا عبدالله یک وضع خاصی‏
بود زیرا چندان از دشمن دور نبودند . لهذا آن عده‏ای که می‏خواستند دفاع‏
کنند نزدیک ابا عبدالله ایستاده بودند و دشمن بی حیایی بی شرم حتی در
این لحظه هم آنها راحت نگذاشت . در حالی که اباعبدالله مشغول نماز بود
، دشمن شروع به تیر اندازی کرد ، دو نوع تیر اندازی ، هم تیر زبان که یکی‏
فریاد کرد : حسین ! نماز نخوان ، نماز تو فایده‏ای ندارد ، تو بر پیشوای‏
زمان خودت یزید ، یاغی هستی ، لذا نماز تو قبول نیست ! و هم تیرهائی که‏
از کمانهای معمولیشان

102

103

روی خط کتاب آزادی معنوی-91

نماز گزاران قرار بدهد . مردی که سر بر کف دست گذاشته است ، یک چنین‏
مجاهدی را امام دعا می‏کند که خدا تو را از نمازگزاران قرار بدهد . ببنید
نمازگزار واقعی چه مقامی دارد ! فرمود : بله نماز می‏خوانیم . همانجا در
میدان جنگ نماز خواندند ، نمازی که در اصطلاح فقه اسلامی " نماز خوف "
نامیده می‏شود . نماز خوف مثل نماز مسافر دو رکعت است نه چهار رکعت ،
یعنی انسان اگر در وطن هم باشد باز باید دو رکعت بخواند ، برای اینکه‏
مجال نیست ، در آنجا باید مخفف خواند . چون اگر همه به نماز بایستند
وضع دفاعیشان بهم می‏خورد ، سربازان موظف هستند در حال نماز نیمی در
مقابل دشمن بایستند ونیمی به امام جماعت اقتدا کنند . امام جماعت یک‏
رکعت راکه خواند صبر می‏کند تاآنها رکعت دیگرشان را بخوانند . بعد آنها
می‏روند پست را از رفقای خودشان می‏گیرند در حالی که امام همینطور منتظر
نشسته یا ایستاده است . سربازان دیگر می‏آیند ونماز خودشان را با رکعت‏
دوم امام می‏خوانند .
ابا عبدالله چنین نماز خوفی خواند ولی وضع ابا عبدالله یک وضع خاصی‏
بود زیرا چندان از دشمن دور نبودند . لهذا آن عده‏ای که می‏خواستند دفاع‏
کنند نزدیک ابا عبدالله ایستاده بودند و دشمن بی حیایی بی شرم حتی در
این لحظه هم آنها راحت نگذاشت . در حالی که اباعبدالله مشغول نماز بود
، دشمن شروع به تیر اندازی کرد ، دو نوع تیر اندازی ، هم تیر زبان که یکی‏
فریاد کرد : حسین ! نماز نخوان ، نماز تو فایده‏ای ندارد ، تو بر پیشوای‏
زمان خودت یزید ، یاغی هستی ، لذا نماز تو قبول نیست ! و هم تیرهائی که‏
از کمانهای معمولیشان

102

978

روی خط کتاب آزادی معنوی-90

این است .
از اینجا بفهمید چرا نماز در اسلام اینقدرمهم است ، چرا پیغمبر می‏گوید
نماز عمود این خیمه است ؟ چون اگر نماز باشد و به درستی اجرا بشود ، همه‏
چیز درست می‏شود .
علی ( ع ) در آخرین وصایایش که مکرر شنیده‏اید و با جمله الله ، الله‏
شروع می‏شود ، همان وصایایی که وقتی تمام شد ، چند لحظه بیشتر طول نکشید
که جان به جان آفرین تسلیم کرد ، راجع به نماز فرمود : « الله الله‏
بالصلوش فانها عمود دینکم » ( 1 ) خدا را ، خدا را درباره نماز که نماز
استوانه خیمه دین شماست .
در روز عاشورا شنیده‏اید و می‏دانید که کشتارها اغلب بعدازظهر صورت‏
گرفت یعنی تا ظهر عاشورا غالب صحابه ابا عبدالله و تمام بنی هاشم و خود
اباعبدالله که بعد از همه شهید شدند ، زنده بودند . فقط در حدود سی نفر
از اصحاب ابا عبدالله در یک جریان تیر اندازی که به وسیله دشمن انجام‏
شد ، قبل از ظهر بخاک افتادند وشهید شدند والا باقی دیگر تا ظهر عاشورا
را در قید حیات بودند .
مردی ازاصحاب ابا عبدالله یکوقت متوجه شد که الان اول ظهر است ، آمد
عرض کرد یا ابا عبدالله ! وقت نماز است ، و ما دلمان می‏خواهد برای‏
آخرین بار نماز جماعتی با شما بخوانیم . ابا عبدالله نگاهی کرد ، تصدیق‏
کرد که وقت نماز است . می‏گویند این جمله را فرمود : « ذکرت الصلوش یا
: ذکرت الصلوش » اگر " ذکرت " باشد ، یعنی نماز بیادت افتاد . اگر
" ذکرت " باشد یعنی نماز را بیاد ما آوری . « ذکرت الصلوش جعلک الله‏
من المصلین » نماز را یاد کردی ، خدا تو را از

پاورقی :
1 - نهج البلاغه فیض الاسلام ، نامه 47 ص . 978

101

روی خط کتاب آزادی معنوی-78

پشت سر . حتی حق نداری سرت را به این طرف یا آن طرف کج و راست بکنی‏
، در یک حالت خبر دار باید بایستی . خنده و گریه چطور ؟ ابدا . خوردن و
آشامیدن چطور ؟ ابدا . می‏گوید هیچیک از اینها با روح عبادت منافات‏
ندارد ، بیاد خدا هستم در ضمنخنده ام می‏گیرد ، می‏خواهم بخندم ، گریه‏ام‏
می‏گیرد ، می‏خواهم بگریم یا در بین نماز چیزی بخورم . خیر ، تو در همین‏
مدت کم باید تمرین بکنی ، تا بر شکمت مسلط بشوی ، بر خنده‏ات مسلط بشوی‏
، بر گریه‏ات مسلط بشوی ، بر بی انضباطی خودت مسلط بشوی . اینها یک‏
سلسله مسائل اجتماعی است ولی عبادت است ، چون عبادت در اسلام جزء
برنامه تربیتی است . عبادت بدون رعایت این اصول پذیرفته نیست .
طمأنینه چطور ؟ این هم واقعا عجیب است . بنده در حال نماز وقتی حمد و
سوره را می‏خوانم ، همه آن شرایط را رعایت می‏کنم اما خودم را تکان می‏دهم‏
، یک پایم را بر می‏دارم ، یک پای دیگر را می‏گذارم خودم را بطرف راست‏
و چپ حرکت می‏دهم . می‏گوید این نماز تو باطل است . در رکوع یا سجود هی‏
خودم را حرکت می‏دهم ، پاهایم یا دستم را حرکت می‏دهم . این نماز تو باطل‏
است ، باید با آرامش ، باطمأنینه نماز بخوانی یعنی وقتی می‏ایستی و
می‏خواهی بگوی ( الله اکبر ) تا بدنت قرار نگرفته است نباید بگوئی (
الله اکبر ) ، اگر در حال حرکت بگوئی ( الله اکبر ) باطل است . باید
آرام بگیری بعد بگویی ( الله اکبر ) بعد اگر خواستی خودت را تکان بدهی‏
تکان بده اما حرفی نزن ، ذکری نگو . اگر فرضا پایت درد می‏کند یا عضو
دیگری از تو ناراحت است ، سکوت کن ، راحت بگیر ، استقرار که پیدا
کردی بگو « بسم الله الرحمن »

92

روی خط کتاب آزادی معنوی 77+فیلم تبلیغی هشتمین همایش

 باید بین این دو تا باشد . نمی‏شود بگوئی من فعلا خوابم می‏آید ،
دیشب بیداری کشیده‏ام ، الان یک ساعت به طلوع صبح مانده ، خدا که خواب‏
و بیداری ندارد ، مگر خدا در بین الطلوعین ( العیاذ بالله ) لباس‏
رسمی‏اش را می‏پوشد و آماده قبول کردن نمازها می‏شود ! برای خدا که تمام‏
ساعات و همه لحظات علی السویه است : « لا تاخذه سنة و لا نوم »( 1 ) .
من شب بیدار خوبی کشیده‏ام ، خیلی خوابم می‏آید ، می‏خواهم نیمساعت زودتر
نمازم را بخوانم ! انضباط وقت را باید بشناسی ، جز در وقت خودش در
وقت دیگر نباید نماز بخوانی . آیا از نظر خدا فرق می‏کند که این وقت یا
آن وقت باشد ؟ نه ، از نظر تو فرق می‏کند ، تو باید با این نماز تربیت‏
شوی . اگر شب تا دوی نیمه شب هم بیدار بودی ، باید بین الطلوعین بیدار
شوی و نمازت را بخوانی و نماز ظهر و عصر هم همینطور است ، قبل از وقت‏
قبول نیست ، بعد از وقت هم قبول نیست . مغرب و عشا هم همینطور است .
می‏گوئید نماز عبادت است ، خدا پرستی به این مسائل مربوط است . اسلام‏
بین عبادت و پرستش و مسائل دیگر جدائی قائل نیست . [ ممکن است کسی‏
بگوید ] من نماز می‏خوانم ولی در حال نماز می‏خواهم بگریم . مصیبتی دارم‏
ناراحتی ای دارم می‏خواهم یک گریه‏ای هم وسط نماز بکنم ، یا بیاد قضیه‏ای‏
می‏افتم ، یک چیزی می‏بینم می‏خندم ، چیزی نیست ! خیر نماز مظهر ضبط
احساسات است . در حال نماز که رو به یک نقطه می‏ایستی باید رو به همان‏
نقطه باشی ، نه به این طرف بر گردی نه به آن طرف و نه به

پاورقی :
1 - سوره بقره ، آیه . 255

91

روی خط کتاب آزادی معنوی-76

بایستیم ، مگر خدا آنجاست ، مگر خدا در خانه کعبه است ( العیاذ بالله )
؟ قرآن که می‏گوید « فأینما تولوا فثم وجه الله »( 1 ) رو به هر طرف‏
بایستید چهره خدا آنجاست . رو به این طرف بایستی یا رو به آن طرف ، رو
به خدا ایستاده‏ای . رو به بالا نگاه کنی یا رو به پائین ، بطرف خدا نگاه‏
کرده‏ای و پیغمبر فرمود : اگر مشا را با ریسمانی تا هفتمین طبقه زمین هم‏
فرو ببرند ، باز هم بسوی خدا رفته اید ، به مشرق بروید بسوی خدا رفته‏اید
، به مغرب بروید بسوی خدا رفته‏اید ، اینجا هم که نشسته‏اید با خدا هستید
. خدا که جهت ندارد ، پس چرا ما باید رو به کعبه بایستیم ؟ می‏گوید شما
که دارید عبادت انجام می‏دهید ، در عین حال باید یک تعلیم و تربیت‏
اجتماعی هم بگیرید . همه تان رو به یک نقطه بایستید . اگر اینجور نباشد
یکی از این طرف بایستد یکی از آن طرف ، این مظهر تفرق وتشتت است ،
اما اگر رو به یک نقطه ایستادید ، جهت شناس هستید ، همه مسلمین یک‏
جهت را تعقیب می‏کنند . حالا کدام نقطه را انتخاب کنیم که اساسا بوی‏
شرک نداشته باشد ؟ می‏گوید آن نقطه‏ای را انتخاب کن که اگر رو به آنجا
بایستی باز عبادت را احترام کرده‏ای رو به جائی می‏ایستی که اولین معبد
است . احترام معبد احترام عبادت است .
باز می‏گوید عبادت که می‏خواهی بکنی ، یک وقت مشخص و معینی دارد و
دقیقه‏اش هم حساب می‏شود . وقت نماز صبح از اول طلوع صبح تا اول طلوع‏
آفتاب است و اگر عمدا یک دقیقه قبل از طلوع صبح یا بعد از طلوع آفتاب‏
شروع کنی ، نمازت باطل است ، درست

پاورقی :
1 - سوره بقره ، آیه . 115

90

80

روی خط کتاب آزادی معنوی-75

باید تمام بدنت را شستشو دهی . اینجا نظافت مقرون به عبادت است .
می‏خواهی نماز بخوانی محل عبادتت باید مباح باشد ، غصبی نباشد آن‏
قالیچه‏ای که رویش نماز می‏خوانی ، آن لباسی که با آن نماز می‏خوانی باید
حلال و مباح باشد . اگر یک نخ غصبی در لباس تو باشد نمازت باطل است .
باز اینجا عبادت با حقوق توأم می‏شود . در ضمن اینکه می‏گوید باید خدا را
پرستش کنی ، می‏گوید حقوق را باید محترم بشماری . یعنی اسلام می‏گوید من‏
پرستشی را که در آن حقوق اجتماعی محترم نباشد اساسا قبول ندارم . آنوقت‏
یک نماز گزار وقتی می‏خواهی نماز بخواند ، اول فکر می‏کند این خانه‏ای را
که من در آن هستم آیا به زور از مردم گرفته‏ام یا نه ؟ اگر به زور گرفته‏
ام نمازم باطل است . پس اگر می‏خواهد نماز بخواند مجبور است که خانه‏اش‏
را طوری ترتیب بدهد که برایش حلال باشد ، یعنی از صاحب اصلیش خریده‏
باشد و یا او را راضی نگهدارد . فرش زیر پایش همینطور ، لباسی که بتن‏
دارد همینطور ، و حتی اگر حقوقی از فقرا به او تعلق گرفته است ، خمس یا
زکات آنرا باید بدهد و اگر ندهد باز نمازش باطل است .
همچنین به ما می‏گویند اگر می‏خواهید نماز بخوانید باید همه تان رو به‏
کعبه بایستید . کعبه کجاست ؟ اولین معبدی که برای پرستش خدا در دنیا
ساخته شده است : « ان اول بیت وضع للناس للذی ببکة مبارکا »( 1 ) همه‏
تان باید رو به اولین معبد و مسجدی که بدست پیغمبر بزرگ خدا ابراهیم و
فرزندش اسماعیل ساخته شده بایستید . حالا چرا ما رو به آنجا

پاورقی :
1 - سوره آل عمران ، آیه . 96

89

روی خط کتاب آزادی معنوی-74

آنها را از یاد خدا هرگز باز نمی‏دارد . نمی‏گوید مردانی که تجارت نمی‏کنند
. اسلام نیامده است که به مردم بگوید معامله نکنید ، تجارت نکنید ، بر
عکس تشویق کرده است که کار کنید ، کسب کنید ، معامله کنید ، تجارت‏
کنید . می‏فرماید مردانی که خرید و فروش می‏کنند ، تجارت می‏کنند ، کسب‏
می‏کنند ، مشاغل زندگی دارند ولی در حالی که همه اینها را دارند ، آنی ،
هم از خدا غافل نیستند ، پشت ترازوی عطاری و بقالی خودش است و دائما
هم مشغول حرف زدن ومکالمه و جنس تحویل دادن و پول گرفتن است ، اما
چیزی راکه هرگز فراموش نمی‏کند خداست ، خدا همیشه در ذهنش هست .
اگرکسی دائم الحضور باشد ، همیشه خدا در نظرش باشد ، طبعا هیچوقت گناه‏
نمی‏کند . البته ما یک چنین دائم الحضوری غیر از معصومین ( ع ) نداریم ،
معصومین یعنی کسانی که هیچوقت فراموش نمی‏کنند که خدائی دارند .
مثالی برایتان عرض کنم : آیا هیچ برای شما اتفاق افتاده است که‏
دستتان را در آتش ببرید یا بروید در آتش ؟ حالا اگر تشخیص ندهید مسئله‏
دیگری است . در تمام عمر یک بار هم اتفاق نمی‏افتد که ما و شما اراده‏
بکنیم که خودمان را توی آتش بیندازیم مگر وقتی که بخواهیم خود کشی بکنیم‏
. چرا ؟ برای اینکه علم مایه سوزندگی آتش ، علم ما به اینکه اگر توی‏
آتش بیفتیم قطعا خواهیم مرد ، یک علم قطعی یقینی است وتا آتش را
می‏بینیم ، آن علم در ذهن ما حاضر می‏شود و لحظه‏ای غفلت نمی‏کنیم . لهذا ما
از اینکه خودمان را در آتش بیندازیم ، معصومیم ، یعنی آن علم و یقین و
ایمانی که ما به سوزندگی آتش داریم همیشه جلوی ما را از اینکه خودمان را
توی آتش بیندازیم می‏گیرد .

87

روی خط کتاب آزادی معنوی؟73

نه ، اشتباه است . اینکه آنها معصومند به این معنی نیست که آنها
می‏خواهند معصیت بکنند ولی خدا مانع می‏شود ! پس قضیه چیست ؟
معنی عصمت ، آن نهایت درجه ایمان است . ایمان بهر اندازه که زیادتر
باشد خدا بیشتر بیاد انسان است . مثلا فرد بی ایمان اساسا یک روز تمام‏
می‏گذرد ، یک هفته می‏گذرد یک ماه می‏گذرد ، اصلا چیزی که بیادش نمی‏افتد ،
خداست . این شخص ، غافل مطلق است . بعضی ازافراد اینجور هستند که گاهی‏
از اوقات بیاد خدا می‏افتند ، فکر می‏کنند که ماخدائی داریم ، این خدا
بالای سر ماست ، خدا می‏بیند ، ولی همین یک لحظه خدا در ذهنش می‏آید ،
بعد دومرتبه فراموش می‏کند ، گوئی اساسا خدائی نیست . ولی بعضی از افراد
که ایمانشان بیشتر است ، گاهی در حال غفلتند و گاهی در حال حضور . وقتی‏
که در حال غفلتند ، معصیت از آنها صادر می‏شود ، اما وقتی که در حال حضور
هستند قهرا معصیت از آنها صادر نمی‏شود . چون در حالی که توجه بخدا دارند
امکان ندارد معصیت کنند « لا یزنی الزانی و هو مؤمن » ( 1 ) در حالی که‏
ایمان واقعا در روح انسان هست و حضور دارد ، انسان معصیت نمی‏کند . حال‏
اگر ایمان انسان بحد کمال رسید ، بطوری که انسان دائم الحضور شد یعنی‏
همیشه خدا در دل او حاضر بود ، اصلا غفلت به او دست نمی‏دهد ، هر کاری را
که می‏کند در عین حال بیاد خداست . قرآن می‏گوید : « رجال لا تلهیهم تجارش
و لا بیع عن ذکر الله »( 2 ) مردانی که معامله ، خرید و فروش ، تجارت ،

پاورقی :
1 - وسائل‏ج 1 ص 24ح . 14
2 - سوره نور ، آیه . 37

86

87

روی خط کتاب آزادی معنوی-85

می‏اندازد و انسان را تسلیم عدالت و اخلاق می‏کند . عبادت برای این است‏
که حیات ایمانی انسان تجدید بشود ، تازه بشود ، طرواوت پیدا کند ، قوت‏
و نیرو بگیرد . به هر اندازه که ایمان انسان بیشتر باشد ، بیشتر بیاد
خداست و به هر اندازه که انسان بیاد خدا باشد کمتر معصیت می‏کند .
معصیت کردن و نکردن دائر مدار علم نیست ، دائر مدارغفلت وتذکر است ،
بهر اندازه که انسان غافل باشد یعنی خدا را فراموش کرده باشد ، بیشتر
معصیت می‏کند و بهر اندازه که خدا بیشتر بیادش بیاید کمتر معصیت می‏کند
.
شنیده‏اید که پیغمبران و ائمه معصومند . از شما می‏پرسند اینکه پیغمبران‏
یا ائمه معصومند یعنی چه ؟ میگوئید اینها هرگز گناه نمی‏کنند . درست است‏
معنایش همین است ، ولی بعد از شما می‏پرسند چرا گناه نمی‏کنند ؟ این چرا
را دو جور ممکن است جواب بدهید ، یکی اینکه پیغمبران و ائمه از آن جهت‏
معصومند و گناه نمی‏کنند که خداوند به قهر و قصد مانع گناه کردنشان است ،
یعنی هر وقت می‏خواهند گناه بکنند خداوند مانع می‏شود و جلویشان را می‏گیرد
. اگر معنی عصمت این باشد ، فضیلت و کمالی نیست . بنده و شما هم اگر
اینجور باشد کههر وقت بخواهیم معصیت بکنیم یک قوه‏ای از خارج جلوی ما
را بگیرد ، مانع و مزاحم بشود و حائل میان ما و گناه گردد ، قهرا معصیت‏
نمی‏کنیم . پس آنها چه فضیلتی بر ما دارند ؟ ! در چنین صورتی فرقشان با
ما فقط این خواهد بود که آنها بندگانی هستند که خدا نسبت به آنان تبعیض‏
قائل شده است ، وقتی که آنها می‏خواهند معصیت بکنند جلویشان را می‏گیرد ،
ولی ما که می‏خواهیم معصیت بکنیم ، جلوی ما را نمی‏گیرد .

85می‏اندازد و انسان را تسلیم عدالت و اخلاق می‏کند . عبادت برای این است‏
که حیات ایمانی انسان تجدید بشود ، تازه بشود ، طرواوت پیدا کند ، قوت‏
و نیرو بگیرد . به هر اندازه که ایمان انسان بیشتر باشد ، بیشتر بیاد
خداست و به هر اندازه که انسان بیاد خدا باشد کمتر معصیت می‏کند .
معصیت کردن و نکردن دائر مدار علم نیست ، دائر مدارغفلت وتذکر است ،
بهر اندازه که انسان غافل باشد یعنی خدا را فراموش کرده باشد ، بیشتر
معصیت می‏کند و بهر اندازه که خدا بیشتر بیادش بیاید کمتر معصیت می‏کند
.
شنیده‏اید که پیغمبران و ائمه معصومند . از شما می‏پرسند اینکه پیغمبران‏
یا ائمه معصومند یعنی چه ؟ میگوئید اینها هرگز گناه نمی‏کنند . درست است‏
معنایش همین است ، ولی بعد از شما می‏پرسند چرا گناه نمی‏کنند ؟ این چرا
را دو جور ممکن است جواب بدهید ، یکی اینکه پیغمبران و ائمه از آن جهت‏
معصومند و گناه نمی‏کنند که خداوند به قهر و قصد مانع گناه کردنشان است ،
یعنی هر وقت می‏خواهند گناه بکنند خداوند مانع می‏شود و جلویشان را می‏گیرد
. اگر معنی عصمت این باشد ، فضیلت و کمالی نیست . بنده و شما هم اگر
اینجور باشد کههر وقت بخواهیم معصیت بکنیم یک قوه‏ای از خارج جلوی ما
را بگیرد ، مانع و مزاحم بشود و حائل میان ما و گناه گردد ، قهرا معصیت‏
نمی‏کنیم . پس آنها چه فضیلتی بر ما دارند ؟ ! در چنین صورتی فرقشان با
ما فقط این خواهد بود که آنها بندگانی هستند که خدا نسبت به آنان تبعیض‏
قائل شده است ، وقتی که آنها می‏خواهند معصیت بکنند جلویشان را می‏گیرد ،
ولی ما که می‏خواهیم معصیت بکنیم ، جلوی ما را نمی‏گیرد .

85

روی خط کتاب آزادی معنوی-82

چند ماه یک وقت دیدند آمد در حالی که بچه‏ای در بغل دارد . گفت یا
امیرالمؤمنین ! طهرنی مرا پاکیزه کن ، گفتی عذر من این بچه است ، بچه‏
بدنیا آمد ( این اقرار دوم ) . فرمود : حالا اگر ما تو را سنگسار بکنیم ،
این بچه چه تقصیر دارد ؟ او مادر می‏خواهد ، شیر مادر می‏خواهد ، پرستاری‏
مادر می‏خواهد حالا برو این بچه بتو احتیاج دارد . برگشت در حالی که‏
ناراحت بود . بعد ازیکی دو سال آمد بچه هم همراهش بود . یا
امیرالمؤمنین ! طهرنی ، بچه دیگر شیر نمی‏خورد ، احتیاج به شیر خوردن‏
ندارد ، بزرگ‏شده است ، مرا پاکیزه کن . فرمود نه ، این بچه هنوز به‏
مادر احتیاج دارد ، برو . این دفعه که دست بچه‏اش را گرفت و رفت اشک‏
می‏ریخت و می‏گفت : خدایا این سومین بار است که من آمدم پیش امام تو ،
پیش خلیفه مسلمین تا مرا پاکیزه کند و هر نوبتی مرا به بهانه‏ای رد می‏کند
. خدای من این آلودگی را نمی‏خواهم ، من آمده‏ام که مرا سنگسار بکند و
بدینوسیله پاک شوم . اتفاقا عمرو بن حریث که آدم منافقی هم هست ،
چشمش افتاد به این زن در حالی که می‏گوید و می‏رود . گفت چه شده ، چه خبر
است ؟ گفت یک چنین قضیه‏ای دارم . گفت بیا من حلش می‏کنم ، بچه را بده‏
بمن ، من متکفل اومی‏شوم ، غافل از اینکه علی ( ع ) نمیخواهد اقرار چهارم‏
را از او بگیرد . یک وقت دیدند این زن با بچه و عمر و بن حریث برگشت‏
، یا امیرالمؤمنین طهرنی من زنا کرده‏ام ، تکلیف بچه‏ام هم روشن شد ، این‏
مرد قبول کرده که او را بزرگ کند ، مرا پاکیزه کن . امیرالمؤمنین‏
ناراحت شد که چرا قضیه به اینجا کشید .
این نیروی ایمان و مذهب است که در عمق وجدان انسان چنگ

84